DEFINISI DAN MAKNA TULISAN JAWI

Pengenalan

Tulisan Jawi telah lama wujud dalam tamadun Melayu sekitar gugusan kepulauan Melayu iaitu sekitar abad ke 10 Masihi atau 3 Hijrah sehingga kini dan ia berasal daripada tulisan Arab. Tulisan Jawi juga dikatakan satu seni penulisan yang telah wujud berabad-abad lamanya di Nusantara. Kemunculannya berkait secara langsung dengan kedatangan agama Islam ke Nusantara. Tulisan Jawi berasal dari tulisan Arab dan merupakan huruf-huruf Arab yang dimasukkan ke dalam sistem penulisan bahasa Melayu. Tulisan Jawi adalah tulisan rasmi bagi negara Brunei dan digunakan meluas di Malaysia dan Indonesia.

Tulisan Jawi adalah antara tulisan terawal yang pernah ditemui. Tulisan ini telah berkembang sejak zaman Kerajaan Islam Pasai kemudian ke zaman Kerajaan Melaka, zaman Kerajaan Johor dan juga Acheh pada abad ke-17. Bukti kewujudan tulisan ini di Malaysia adalah dengan terjumpanya Batu bersurat Terengganu yang bertarikh 702H atau 1303M, manakala tulisan Rumi yang paling awal ditemui adalah pada akhir kurun ke-19. Ini menunjukkan bahawa tulisan Jawi telah sampai ke negara ini lebih awal berbanding tulisan Rumi. Tulisan Jawi merupakan tulisan rasmi bagi Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu semasa penguasaan British. Kini tulisan ini digunakan dalam urusan agama Islam dan adat istiadat Melayu yang kebanyakkannya di Johor, Kedah, Kelantan, Perlis, dan Terengganu.

Pada zaman dahulu, tulisan Jawi memainkan peranan penting dalam masyarakat. Ia digunakan sebagai perantara penting dalam semua urusan pentadbiran, adat istiadat dan perdagangan. Contohnya, ia digunakan dalam perjanjian-perjanjian penting antara pihak-pihak di-Raja Melayu dengan pihak-pihak berkuasa Portugis, Belanda dan Inggeris. Selain itu, Pemasyhuran Merdeka 1957 bagi negara Malaysia antara lain juga tertulis dalam skrip Jawi. Semasa bahasa Malaysia sedang berkembang dan tulisan ruminya telah menjadi penting sehingga tulisan ini digunakan secara berleluasa sebagai alat kebudayaan bagi Negara Malaysia. Tulisan Jawi ini boleh dianggap sebagai unsur  yang juga boleh dianggap perintis dalam bidang bahasa tetapi hakikat yang tidak boleh dinafikan ialah memperkembangkan warisan sendiri  perlu dititik-beratkan. Oleh itu, warisan tulisan Jawi juga merupakan warisan yang tidak ternilai dan perlu dijaga dari masa ke semasa.


Keadaan Jawi sekarang dan kelemahannya

Menyedari bahawa tulisan Jawi adalah warisan bangsa dan negara yang di dalamnya terakam kekayaan khazanah tradisi kebudayaan, kesusasteraan, kepercayaan dan falsafah bangsa turun temurun. Oleh yang demikian, tulisan Jawi adalah salah satu unsur kebudayaan pribumi dan kebudayaan kebangsaan yang dapat dimanfaatkan untuk perpaduan dan persefahaman seluruh warganegara dan memupuk perasaan kesetianegaraan; di atas peranan dan penggunaan tulisan Jawi, ianya telah mengalami kemunduran di dalam semua sektor awam mahupun swasta sejak kebelakangan ini. Maka usaha telah dijalankan untuk memperkenalkan  kaedah-kaedah penulisan dan pengejaan tulisan Jawi supaya ianya tidak ketinggalan zaman.

Semenjak tahun 1303 tarikh Batu Bersurat di Terengganu dijumpai, maka tulisan Jawi telah banyak berkembang. Walaupun telah melalui berbagai-berbagai perubahan dalam konteks penulisan, namun tulisan Jawi masih lagi mempunyai pengaruh dalam masyarakat Melayu khususnya. Oleh itu, banyak usaha telah dilakukan bagi memartabatkan tulisan Jawi di semua peringkat malah akan terus digunakan oleh masyarakat Melayu sepanjang zaman. Penggunaan tulisan Jawi yang baik ialah dari segi penggunaan huruf Rumi semenjak pengaruh Barat memasuki alam Melayu. Kerajaan sekarang terus menggalakkan penggunaan tulisan Jawi di pelbagai peringkat terutama di peringkat sekolah kebangsaan dan disusun semula dan mungkin menjadi mata pelajaran wajib di sekolah menengah untuk tingkatan 1, 2 dan 3. Meskipun tulisan Jawi telah digunakan oleh masyarakat semenjak tujuh ratus tahun yang lalu, namun masih banyak yang belum diselidiki oleh pengkaji tentang perkembangan sejarahnya termasuk sistem tulisan serta faktor-faktor yang mempengaruhinya. Bahan dan batasan kajian menunjukkan bahawa masih ramai dikalangan pengguna di dalam tulisan Jawi masih lagi keliru terhadap kaedah-kaedah penulisan dan pengejaan tulisan Jawi. Disini, diketengahkan beberapa kaedah penulisan Jawi sepertimana yang disyaratkan dalam memperkukuhkan ejaan Jawi.

Tulisan Jawi ini asalnya daripada tulisan Arab yang dipinjam oleh orang Melayu. Oleh sebab huruf-huruf Arab mempunyai kekurangan dari sudut lambang-lambang untuk sebutan Melayu, maka orang-orang Melayu telah meminjam beberapa huruf Arab yang telah di-Parsikan. Dengan itu bertambahlah jumlah huruf Jawi. Huruf-huruf tambahan ini adalah ݢ) ، ڤ ، ڽ ، (چ dan ڠ untuk (g , p , ny , c) dan ng secara satu persatu yang tidak ada pada bahasa Arab. Selain daripada ini, terdapat juga beberapa huruf lain yang digunakan di dalam sebutan Melayu ini seperti tha, nya tanda ~ (untuk dal), serta yang lain-lain. Ini boleh kita dapati daripada kitab-kitab agama berbaris Jawa yang ditulis dengan huruf Arab atau bahasa disebut tulisan pegoa.

Tulisan dan ejaan Jawi sekalipun telah lama dipelajari oleh orang-orang Melayu, tetapi tidak ada rekod yang menunjukkan bahawa ada orang Melayu yang mengkajinya kecuali pada zaman abad terakhir ini terutama oleh pendeta Za’ba. Beliau telah mengkaji ejaan Jawi dengan mendalam sehingga beliau berjaya menyusun satu pedoman ejaan Jawi. Selain beliau, sebenarnya ada orang lain yang tidak kurang gigihnya dalam menggarap sistem ejaan Jawi serta menyusunnya dalam sebuah karangan, tetapi penyebaran tulisannya hanya berkisar di negeri Johor sahaja iaitu tempat beliau tinggal dan bertugas. Beliau ialah Mejar Datuk Haji Muhammad Sa’id bin Haji Sulaiman, orang kuat PBMPB diraja Johor (Pertubuhan Bahasa Melayu yang mula ditubuhkan pada tahun 1888 Masihi).

Pengkaji ejaan Jawi yang paling ramai jumlahnya ialah dari Barat. Mereka telah mempelajari dan mengkaji tulisan Jawi dengan bersungguh-sungguh. Usaha mereka itu dibuat dengan gigih kerana ada kepentingan-kepentingan tertentu. Tetapi yang penting sekali ialah untuk mengetahui bahasa Melayu dan hasil karya sasteranya. Antara peminat dan atau pengkaji tulisan Jawi ialah Worandly, William Mursedan, Klinkar, Rafles, Shellabear, Winston dan lain-lain. Di antara mereka ini ada yang mengkaji tulisan Jawi hanya bertujuan untuk digunakan bagi terjemahan kitab Injil (Bible) ke dalam bahasa Melayu. Contohnya, Ladyker telah menerbitkan Injil (Bible) dalam bahasa Melayu dengan tulisan Jawi pada tahun 1731-33, begitu juga Kalenkrah pada tahun 1870. Contoh Injil (Bible) yang diterjemahkan ialah Kisah Perbuatan Rasul-Rasul (Acts of the Apostles).

Selepas Za’ba, tidak ada orang yang mengkaji secara mendalam tentang sistem ejaan Jawi. Kalau ada pun hanya penerbitan buku untuk kegunaan, mengajar, menulis, dan membaca Jawi seperti yang diusahakan oleh Cikgu Haji Abdul Razak Hamid. Pada tahun 1983, Dewan Bahasa Dan Pustaka baru bergerak kuat dan memandang serius tentang sistem ejaan Jawi. Pihak Dewan Bahasa Dan Pustaka telah menubuhkan sebuah jawatankuasa untuk mengkaji sistem ejaan Jawi. Walaupun begitu, sistem ejaan Jawi yang dibuat oleh Za’ba masih menjadi sistem utama. Satu kertas kerja tentang sistem ejaan Jawi baru dengan beberapa tambahan dan pindaan telah dibentangkan dalam konvensyen ejaan Jawi yang diadakan di Kuala Terengganu pada tahun 1984. Pada tahun 1986, diterbitkan sistem ejaan Jawi yang disempurnakan dan pada tahun 1988, diterbitkan daftar ejaan rumi-Jawi oleh Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Kajian Kang Keung Seuk

Dalam masa keghairahan untuk meningkatkan semula penggunaan tulisan Jawi, maka muncullah seorang pengkaji yang datang dari luar. Kali ini bukan dari Barat tetapi dari Timur secara kebetulan sesuai dengan dasar Negara sekarang yang memandang ke Timur. Pengkaji ini tidak lain adalah daripada Encik Kang Keung Seuk merupakan seorang sarjana bahasa Melayu dari Korea. Beliau telah membuat kajian tentang ‘Perkembangan Tulisan Jawi Dalam Masyarakat Melayu’. Kajian ini merupakan tesis beliau untuk memenuhi keperluan Ijazah Sarjana Sastera di Universiti Malaya.

Beliau telah mengkaji tentang perkembangan tulisan Jawi sejak ia diperkenalkan dalam masyarakat Melayu hingga pada masa kajian ini dijalankan. Dalam kajian itu, beliau telah merujuk kepada kajian yang telah dibuat oleh pengkaji-pengkaji terdahulu seperti Shellabear (lihat bab III), selain daripada penelitian beliau sendiri yang berdasarkan bahan-bahan yang beliau pilih dan temui. Satu hal yang menarik dalam tulisan saudara Kang ini adalah beliau telah mengemukakan satu teori tentang perkembangan sistem ejaan Jawi dari dahulu hingga sekarang iaitu dari tarikh kira-kira 1200 Masihi hingga 1986.

Beliau telah membahagikan perkembangan tadi kepada dua bahagian besar iaitu pengaruh Arab dan unsur Melayu. Bahagian pengaruh Arab dibahagikan kepada dua pecahan lagi iaitu ejaan yang menggunakan baris dan ejaan yang menggunakan shaddah atau sabdu. Sedangkan bahagian unsur juga Melayu dibahagikan kepada dua iaitu penambahan vokal depan dan penambahan vokal belakang. Beliau telah menganalisis perkembangan dan perubahan sistem Jawi itu secara gemilang dan mudah difahami. Sebagai contoh ialah ejaan perkataan ’ترلالو‘. Beliau telah mencabarkan perkembangannya begini:
ترلال ترلالو ترلالو ترللّ ترلل

Tetapi di sini saudara Kang tidak menyebutkan dan memperincikan tentang kekeliruan-kekeliruan yang banyak timbul dari sebab sistem ejaan yang bertukar dan digunakan itu. Di peringkat ini sebenarnya timbul banyak masalah iaitu sukarnya membaca Jawi dengan betul seperti perkataan رنچڠ (sejenis aksara atau tulisan orang-orang Melayu pada suatu masa dahulu):  ada yang menyebutnya sebagai (rencang) dan ada yang menyebutnya rencong (A. Samad). (Ahmad, 1957) اوتس :  (utus) atau (utas), بوسر : (busar) atau (busur) dan lain-lain. Kesukaran-kesukaran di atas hanya dapat diatasi dengan meletakkan huruf-huruf vokal.